Czy jest jeszcze jakiś klucz, który okazał się pomocny w pracy nad scenariuszem?

To trop na poziomie konstrukcji całego cyklu bardzo precyzyjnie ukazujący punkty, w których stykają się te wszystkie opowieści. Na potrzeby prób nazywamy go psychologicznym czy nawet psychoanalitycznym rozumieniem Dekalogu – postrzegamy ten materiał jako cykl historii o dzieciach i rodzicach, opowieść o tym, co zostawia nam ojciec, zanim odejdzie, i z czym musimy się uporać. Ważne jest dla nas pojęcie traumy dziedziczonej. I oczywiście nie będziemy nikomu wmawiać, że do tego pojęcia odwoływali się Kieślowski i Piesiewicz. Natomiast analizy przekazywanej z pokolenia na pokolenie traumy II wojny światowej, szczególnie Holocaustu, możemy odnaleźć w strukturach ich scenariuszy. Patrzymy więc na Dekalog jak na opowieść z pytaniami o kondycję człowieka, o to, co nas kształtuje i o to, czy ze wszystkich rzeczy, z których jesteśmy ukształtowani, zdajemy sobie sprawę. Zapraszamy widzów do przemyślenia razem z nami, jaki wpływ na nasze życie mają rodzice i czy jesteśmy w stanie zmienić ten program, który oni nam dają.

Weźmy ostatni odcinek Dekalogu, groteskową opowieść o znaczkach pocztowych. Pojawiają się w nim pytania o absurdalność naszego bycia w świecie, wynikającą także z tego, że nie jesteśmy w stanie w ogóle „ruszyć się” poza dziedzictwo pozostawione nam przez ojca – jest to historia dwójki braci, którzy po śmierci ojca (a obaj nie mieli z nim dobrego kontaktu i prawie go nie znali) zaczynają, każdy z nich niezależnie od siebie, dokonywać takich samych wyborów jak on.

Jak w tej rzeczywistości poprowadzić aktorów? Kieślowski powiedział kiedyś, że odchodzi od dokumentu, bo chce stworzyć bohatera, który będzie się zwierzał; w dokumencie zmuszanie ludzi do zwierzeń to w pewnym sensie zabieranie im godności i intymności. Czy poszukujecie w rolach siły bardzo osobistego zwierzenia?

Rzeczywiście, patrząc na Dekalog jak na materiał aktorski, trudno odciąć się od dokumentalnego rodowodu Kieślowskiego. Mam wrażenie, że cały czas bohatera podglądamy, nie do końca mamy do niego dostęp i to jest rzeczywiście niezwykła rzecz w pracy z aktorem. Trudno „przepuścić” Kieślowskiego przez metodę Stanisławskiego, to nie wyjdzie, bohater jest inaczej skonstruowany. Te postaci są raczej zagadkami, wciąż nam się wymykają. Mam poczucie, że Kieślowski pokazuje ludzi, których ciężko jest mu zrozumieć; nie ma tutaj „nadwiedzy” charakterystycznej dla klasycznego dramatu – rozumiemy bohatera i podążamy za nim. Pracując z zespołem, nie staramy się odpowiedzieć na wszystkie pytania, chcemy zachować pewien poziom niezrozumienia bohaterów, nie „czyścimy” wszystkich niejasności w ich motywacjach. Aktorzy grają po kilka ról, a my wspólnie z widzami chcemy zadać sobie pytanie, co łączy te postaci. Małgorzata Kożuchowska jest na przykład Magdą z Dekalogu Sześć, ale również Ewą z Dekalogu Trzy, czyli gra kobietę, która uwodzi młodego chłopca i kobietę, która rozpaczliwie w noc wigilijną szuka miłości i poprzez szereg kłamstw udaje jej się spędzić tę noc z ukochanym mężczyzną. 

Realizując opowieść o dziesięciu przykazaniach, które są takim arcytrudnym życiowym zadaniem, nie boi się Pan moralizatorstwa? 

Im dłużej nad tym pracuję, tym bardziej wydaje mi się, że tutaj moralizatorstwa w ogóle nie ma. Natomiast chyba w powszechnym odbiorze jest w nas przekonanie, że Dekalog Kieślowskiego to takie spokojne, spójne, moralizujące dzieło. A ono kipi emocjami, jest pełne napięcia. Poziom drastyczności obyczajowej jest tutaj naprawdę wysoki; mamy do czynienia z pedofilią w rodzinie, problemem aborcji, porwaniem dziecka, karą śmierci. Ludzie pokazani są w sytuacjach granicznych. Dekalog jest w wielu miejscach o wiele bardziej radykalny – i obyczajowo, i formalnie, niż nam się wydaje.

A stosunek do Boga? W Matce Joannie od Aniołów, poprzedniej realizacji w Narodowym, próbował Pan nazwać, opisać tę relację.

Zofia mówi, że można nie wątpić bez używania słowa „Bóg”. Obecność Boga jest problemem i oczywiście pojawiają się tutaj kwestie metafizyczne. Cały Dekalog Jeden oparty jest na założeniu pewnej nieuchronności metafizyki i pytaniu, czy człowiek może zbudować coś, co zastąpi Boga. Natomiast uważam, że przestrzeń, do której zapraszają nas Kieślowski z Piesiewiczem, to jest przestrzeń człowieka, a nie przestrzeń Boga. I myślę, że dziesięć przykazań, jest tym, z czym Bóg zostawia ludzi, dając im wolną wolę i samodzielność. W tym sensie są one o człowieku, a nie o Bogu. A najbardziej interesujące jest to, co wydarza się z zakazami, jaki one mają sens i konsekwencje, jak dzisiaj możemy o nich mówić. Ostatnio inspicjent, Krzysztof Kuszczyk, powiedział, że kiedy przygląda się pewnej scenie, to nie wie, kto jest dobry, kto jest zły. I to jest największy komplement.

Rozmawiała: Monika Mokrzycka-Pokora (materiał własny Teatru; w przypadku publikacji fragmentów prosimy o podanie źródła) 

Strona przedstawienia Dekalog 

premiera: 8 października 2022, godz. 19:30, Scena przy Wierzbowej im. Jerzego Grzegorzewskiego